W poniższym tekście postanowiłam przyjrzeć się dialektyce, zarówno z punktu widzenia filozofii, jak i terapii DBT opartej na dialektycznych założeniach. Nie jest to prosty temat, wyjaśnienie dialektyki okazało się trudniejsze niż na początku zakładałam, ale mam nadzieję, że udało mi się przybliżyć temat w tym artykule 😊
Terapia dialektyczno-behawioralna ma bardzo mocny fundament w idei dialektyki, która jest bardzo wiekową koncepcją. Jej początek przypada na starożytność. Już wtedy filozofowie widzieli potrzebę poszerzenia swojej perspektywy myślowej o punkty widzenia inne niż swój własny i poddawali swoje myślenie krytycznej ocenie.
Kilka słów o historii dialektyki
Za ojca dialektyki uważany jest Heraklit z Efezu. Jego dzieło składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Najważniejsze dla nas poglądy tego filozofa dotyczą zmienności oraz względności rzeczy. Heraklit uważał, że zasadniczą własnością rzeczywistości jest jej zmienność – „wszystko płynie i nic nie pozostaje takie samo”. Oznacza to, że sytuacja, która teraz wzbudza w nas silne emocje, będzie za jakiś czas tylko blaknącym wspomnieniem z przeszłości, a każda emocja przeminie. Względność rzeczy dotyczy zacierania się granic pomiędzy przeciwieństwami, które następuje w tym niekończącym się przepływie. Nigdzie nie ma wyraźnej granicy, np. między dniem a nocą, młodością a starością, dobrem a złem. Wszelkie własności są względne. Nazywamy to relatywizmem – nic nie jest stałe i bezwzględne, wszystko się zmienia, przechodzi z przeciwieństwa w przeciwieństwo. Dla Heraklita jedyną stałą rzeczą była zmienność. Był to pierwszy filozof, który rozmyślał nad sobą, a nie tylko nad otaczającymi go zjawiskami i przyznawał, że „szukał samego siebie”. Rzeczywistość rozumiał jako analogię do swoich przeżyć. W tym ujęciu świat jest pełen przeciwieństw. Heraklit widział, że przeciwieństwa uzupełniają się wzajemnie i bez nich rzeczywistość nie jest możliwa – uważał on, że choroba pomaga docenić zdrowie, zło sprawia, że pragniemy dobra, głód pomaga cenić nadmiar, cierpienie uczy cieszenia się szczęściem i dobrostanem itd. Nie ma życia bez bólu, nie ma szczęścia bez cierpienia. Uczniem Heraklita był Kratylos, a jego słuchaczem – Platon. Heraklit wpłynął też pośrednio na dalsze generacje filozofów.
Platon w swoich rozważaniach stosował metodę dialektyczną, którą uważał za najlepszą dla postępowania naukowego. Dialektyka uwydatniła stosunki panujące pomiędzy twierdzeniami, doprowadziła do sformułowania zasad edukacji i dała początek logice.
W późniejszym czasie duże zainteresowanie dialektyką wykazywał Hegel: „za naczelne prawo logiki uważał prawo dialektyczne: że każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których potem wyłania się synteza”. Hegel uważał, że żadne założenie nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda zawiera się zarówno w twierdzeniu, jak i w jego zaprzeczeniu. W tym ujęciu sprzeczność stanowi najgłębszą naturę rzeczywistości.
Dialektyka nadal znajduje się w obszarze zainteresowań filozofów, którzy poszukują najtrafniejszego wyjaśnienia czym ta dziedzina właściwie jest. Cytując Jacka Dobrowolskiego:
Dialektyka, najogólniej, jest sztuką poznawania, przybliżania, porządkowania i rozwijania prawd o złożonych, wieloelementowych kwestiach abstrakcyjnych, rzeczach o skomplikowanej naturze, zazwyczaj – bytach, które jednocześnie mają charakter i empiryczny, doświadczalny, jak i idealny czy niewidzialny, np. takich jak państwo, społeczeństwo, podmiot, świat, miłość, byt i tym podobne rzeczy składające się zarówno z elementów postrzegalnych, jak i niepostrzegalnych; powierzchniowych i głębokich, fenomenalnych i strukturalnych.(…) Służy do uchwycenia i zdania sprawy z naturalnej, nieredukowalnej i nierozkładalnej do czynników pierwszych (prostych) złożoności i wieloznaczności zjawisk (czy wyobrażeń) i ich pojęć, próbując ją wyzyskać na korzyść samej prawdy, zamiast na siłę je ujednoznaczniać, sprowadzać do prostych definicji i określeń (co jest wysiłkiem w wypadku tych pojęć ostatecznie mało owocnym, bo obcinającym część prawdy sprzeczną z jej wyraźnym, ostrym przedstawieniem i statycznymi asercjami).
Tak więc dialektyka pokazuje nam, że pewnych zjawisk czy pojęć nie da się ujednolicić, a oznacza to, że każdy człowiek może mieć inne spojrzenie na ten sam przedmiot ze względu na wieloznaczność zjawisk, pojęć i wyobrażeń. Tym samym, to że ktoś ma zdanie odmienne od naszego, nie oznacza, że ta druga osoba jest w błędzie.
Wykorzystanie filozofii dialektycznej w terapii DBT
Marsha Linehan, twórczyni terapii dialektyczno-behawioralnej, zainteresowała się dialektyką, ponieważ ta koncepcja była bardzo zbieżna z ideami, które chciała przekazać pacjentom. Zmagali się oni ze skrajnymi emocjami, mieli skłonność do unieważniania swoich przeżyć oraz do zerojedynkowego postrzegania rzeczywistości oraz własnych doświadczeń.
Dialektyka pomaga nam trzymać się z dala od skrajności i podążać drogą środkową w naszym myśleniu i działaniu. Jest to pewien światopogląd, a także sposób rozstrzygania sporów i poszukiwania prawdy.
(Linehan, 2016).
Na dialektyczny punkt widzenia według DBT składają się 4 główne idee:
- Wszechświat jest pełen przeciwieństw i przeciwstawnych sił
Istnieje jasność i ciemność, dobro i zło, czarne i białe, suche i mokre, ciepłe i zimne – przeciwieństwa te istnieją jednocześnie i są jednocześnie prawdziwe, nie wykluczają siebie nawzajem. To, że dziś nie pada, nie oznacza, że istnienie opadów deszczu jest nieprawdą. „Dialektyka mówi nam, że przeciwstawne punkty widzenia mogę być jednocześnie prawdziwe. Gdy weźmiemy pod uwagę to, co zostało pominięte w naszym własnym punkcie widzenia (tzn. gdy rozważamy przeciwstawne punkty widzenia), możemy znaleźć syntezę obu perspektyw. W ten sposób możemy ruszyć z miejsca i dojdzie do zmiany”. Idąc tym tropem, to że ktoś lubi muzykę klasyczną, a ktoś disco, nie oznacza, że jedna z tych osób jest w błędzie lub nie ma prawa lubić danego gatunku muzyki – nie istnieje absolut mówiący, że można lubić tylko muzykę klasyczną lub tylko disco. - Każda rzecz i każdy człowiek są w jakiś sposób ze sobą powiązane
„Dialektyka przypomina nam o naszym związku ze Wszechświatem. Zrozumienie wzajemnego powiązania wszystkich rzeczy powoduje, że lepiej rozumiemy nasz wpływ na innych oraz ich wpływ na nas. Łatwiej jest wtedy zrozumieć i uprawomocnić zarówno innych, jak i siebie” (o uprawomocnieniu przeczytasz tutaj) – możemy sobie przybliżyć ten pogląd za pomocą trzech perspektyw: 1) Wszyscy jesteśmy powiązani ze sobą fizycznie – np. wydychamy powietrze, które wdycha ktoś inny 2) Każdy z nas ma części i każdy jest częścią większej całości – np. każdy z nas składa się z części ciała i każdy z nas należy do większej całości, np. rodziny 3) Separacja jest złudzeniem – „współczesna fizyka mówi nam, że separacja jest złudzeniem, które wytwarza skłonność naszego mózgu do spostrzegania przedmiotów jako oddzielnych. Na przykład fizyka kwantowa stwierdza, że kiedy docieramy do najmniejszej cząsteczki i przechodzimy dalej, do jeszcze mniejszych elementów materii, ostatecznie okazuje się, że materia rozpływa się w pustce”. - Jedyną niezmienną rzeczą jest zmiana
„Dialektyka pomaga nam w radykalny sposób zaakceptować zmiany, które dokonują się cały czas”. Znaczenie, które przywiązujemy do rzeczy czy przekonań albo to co jest dla nas prawdziwe również zmienia się w czasie. Przykładowo, jako dzieci mogliśmy uważać, że nauka jest nam do niczego nie potrzebna i zabiera tylko czas, który można by poświęcić na zabawę – jako dorośli możemy natomiast zmienić swój punkt widzenia, swoją prawdę i dojść do wniosku, że nauka jest dla nas ważna i potrzebna. Ktoś może wychować się w rodzinie wyznającej wartości katolickie i samemu wyznawać takie wartości, a później zmienić swoje postrzeganie dotyczące religii i na przykład całkowicie ją porzucić albo zmienić na inną. Nawet fizycznie nieustannie zmieniamy się w czasie, w naszym organizmie zachodzą procesy, które sprawiają, że nie jesteśmy tacy sami jak byliśmy wcześniej, np. obumierania i tworzenie się nowych komórek albo starzenie się skóry. - Zmiana ma charakter transakcyjny
„Dialektyka pomaga nam w przeanalizowaniu, jak środowisko oddziałuje na nas i jak my wpływamy na środowisko. To z kolei prowadzi do lepszego zrozumienia naszego własnego zachowania i naszych relacji. Dialektyka wiedzie do zrozumienia, a nie do obwiniania”. Cały świat jest skomplikowanym, złożonym systemem wzajemnych wpływów, czyli transakcji. Każdy pojedynczy człowiek wpływa na swoje środowisko, a środowisko wywiera wpływ na człowieka. Weźmy sobie za przykład terapię: terapeuta może bardzo dużo nauczyć się od swojego pacjenta, odkryć sposoby rozumienia jego przeżyć i pomagania mu, co wpłynie na jego pracę w przyszłości. Pacjent natomiast nauczy się od terapeuty sposobów radzenia sobie z trudności i ulepszania swojego życia, co wpłynie na jego przyszłość.
Chcesz spróbować?
Przyjęcie postawy dialektycznej w swoim życiu pomaga uzyskać spokój i równowagę, uczy nas szacunku do siebie i innych ludzi oraz ich poglądów, pomaga wyciszyć emocje. Uczy, że każdy człowiek ma prawo do swojego punktu widzenia, swoich poglądów i swojej prawdy. Nie możemy zakładać, że nasz punkt widzenia jest jedynym słusznym. Jest to trudna koncepcja, ponieważ wymaga od nas pokory, pochylenia głowy i przyznania, że możemy nie posiadać tej jedynej, słusznej prawdy. Dialektyka prowadzi nas drogą środka, pomaga kontaktować się z Mądrym Umysłem. Warto wypróbować dialektyczne podejście w swoim życiu – na początku nie będzie to łatwe, wymaga bowiem otwarcia umysłu i przyjęcia odmiennej perspektywy patrzenia na rzeczywistość. Myślę jednak, że naprawdę warto spróbować. W razie czego zawsze można wrócić do swoich starych schematów 😉
Ada Gomoradzka
Bibliografia:
- Dobrowolski Jacek http://nowaorgiamysli.pl/index.php/2019/10/03/co-to-jest-dialektyka/
- Linehan Marsha (2016) Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT). Trening umiejętności
- Tatarkiewicz Władysław (2014) Filozofia starożytna i średniowieczna. Historia filozofii. Tom 1
- Tatarkiewicz Władysław (2014) Historia filozofii. Tom 2