Wrażliwość na odrzucenie jako przyczyna powstawania zaburzenia osobowości typu borderline

Czy jedna cecha może być kluczowa w kształtowaniu się osobowości z pogranicza? Nowe badania analizują istotną przyczynę powstawania zaburzenia osobowości typu borderline.

Osoby z diagnozą zaburzenia osobowości typu borderline (BPD) mogą podejmować gorączkowe wysiłki, aby uniknąć porzucenia, mieć niestabilne poczucie własnej tożsamości, czuć przewlekłą pustkę, mieć trudności z kontrolowaniem swojego gniewu i angażować się w szkodliwe zachowania o charakterze impulsywnym.

Teorie psychologiczne mówiące o powstawaniu BPD różnią się od siebie pod względem wyjaśnień dotyczących rozwoju tego zaburzenia, np. odnośnie uwarunkowań genetycznych, doświadczeń we wczesnym dzieciństwie, trudności w zrozumieniu tego, co czują inni oraz nadwrażliwości i nadreaktywności na sygnały pochodzące od innych ludzi.

Ciekawą perspektywę na ten temat dostarczyła analiza, której twórcami są Marco Cavicchioli i Cesare Maffei (2019) z Uniwersytetu Vita-Salute San Raffaele i szpitala San Raffaele-Turro w Mediolanie. Stwierdzili oni, że istnieje bardziej zwięzła i teoretycznie uzasadniona możliwość wyjaśnienia przyczyn BPD i związanych z nim cech diagnostycznych. Ich analiza rozpoczyna się od krytyki założeń teoretycznych o BPD opierających się na idei, że zaburzenie jest w jakiś sposób odrębnym bytem od normalnej osobowości. Jak zauważają, “wszystkie te założenia teoretyczne nie są oparte na teorii normalnej osobowości, takiej jak w modelach opartych na cechach lub w koncepcji socjokognitywnej, która jest niezbędna do wyjaśnienia ciągłości istniejącej między osobowością przystosowaną a nieprzystosowaną”.

Pomimo faktu, że DSM-5 zachował kategorialny system grupujący ludzi w odrębne diagnozy, badacze zaburzeń osobowości twierdzą, że podejście wymiarowe zapewnia bardziej realistyczne zrozumienie, pozwalając również na bardziej przydatne ramy diagnostyczne. „Zaburzenie osobowości”, według tych, którzy opowiadają się za podejściem wymiarowym, powinno być postrzegane jako pewne ekstremum na kontinuum, od osobowości przystosowanej do nieprzystosowanej. Innymi słowy, każdy z nas ma jakąś osobowość, ale dla niektórych osób związana jest ona z poważnymi i utrwalonymi trudnościami i cierpieniem.

Cavicchioli i Maffei proponują, aby zamiast opierać się na wyjaśnieniach genetycznych lub tych związanych z trudnościami w rozpoznawaniu i reagowaniu na emocje innych, odnieść się do modelu poznawczo-afektywnego systemu przetwarzania” CAPS (Cognitive-Affective Processing System; Mischel i Shoda, 1995). CAPS wiąże osobowość ze sposobami reagowania w określonych sytuacjach. Tak rozumiana osobowość nie jest zbiorem określonych cech, odziedziczonych lub rozwiniętych we wczesnym okresie życia, ale opiera się na interakcji między osobą a sytuacją. Zgodnie z CAPS,  nie można by stwierdzić, że dana osoba pozbawiona jest cech ekstrawertywnych. Takie mogą być manifestowane, gdy jesteśmy w towarzystwie bliskich i życzliwych nam ludzi, a zupełnie nieujawnione, gdy jesteśmy wśród osób obcych.

CAPS proponuje, aby te interakcje były charakteryzowane przez sposoby, w jaki ludzie zapamiętują sytuację, oraz ich oczekiwania, przekonania, uczucia, cele, wartości i sposoby samoregulacji lub samokontroli. Osoby z zaburzeniami osobowości nie byłyby w stanie rozróżnić sytuacji, w których potrzebne czy adekwatne są określone zachowania i uczucia, od tych, w których te same zachowania i uczucia już nie są pasujące do faktów lub skuteczne. Na przykład osoby z diagnozą narcystycznego zaburzenia osobowości mogłyby sądzić, że zawsze należy dominować w sytuacji społecznej, nawet jeśli efektywniej byłoby, gdyby zajęły miejsce na drugim planie.

Wrażliwość na odrzucenie w BPD

Co CAPS może zrobić dla zrozumienia BPD? Włoski zespół badawczy sugeruje, że istnieje jedna podstawowa cecha osobowości, która może pomóc wyjaśnić nieprzystosowawcze reakcje osób z diagnozą borderline. Tą cechą jest wrażliwość na odrzucenie, która jest definiowana jako wymiar osobowości, który opisuje dyspozycję do takiego przetwarzania poznawczo-afektywnego, że osoba z niepokojem oczekuje, częściej postrzega i intensywnie reaguje (emocjonalnie lub behawioralnie) na sygnały odrzucenia interpersonalnego. Mając takie nastawienie, osoby z BPD wchodzą w sytuacje interpersonalne z innymi ludźmi z przekonaniem, że zostaną odrzucone,  nawet jeśli inni ludzie nie mają takiej intencji.

Cavicchioli i Maffei postawili pytanie, czy wrażliwość na odrzucenie może być postrzegana jako podstawowy czynnik w BPD. Aby móc na nie odpowiedzieć, przeprowadzili metaanalizę, w której badali spójność poprzednich badań w kontekście tego założenia. Postawili hipotezę, że osoby z BPD miałyby rozpowszechnioną i nieelastyczną skłonność do oczekiwania odrzucenia i dostrzegałyby ją nawet w sytuacjach włączenia społecznego. Takie oczekiwania miałyby skutkować odczuwaniem gniewu w odpowiedzi na postrzegane odrzucenie. W przypadku BPD sytuacje są interpretowane jako odrzucenie z powodu własnych zniekształconych oczekiwań.

Aby zrozumieć te hipotezy dotyczące BPD i wrażliwości na odrzucenie, zastanów się, jak się czujesz, gdy masz świadomość, że ktoś Cię wykluczył, na przykład nie zapraszając Cię na kolację z udziałem kilku znajomych. Być może poczujesz jakieś emocje, ale czy wpadniesz we wściekłość? Czy pomyślisz, że nie zapraszają Cię, ponieważ cię odrzucają, a może jest jakieś inne wytłumaczenie? Być może ta okazja była specyficzna tylko dla tych konkretnych osób i nie założysz z góry, że następnym razem też doświadczysz wykluczenia. Według spostrzeżeń włoskich naukowców, osoby z BPD mają z takimi sytuacjami wiele trudności.

W metaanalizie Cavicchioli i Maffei zidentyfikowali 39 badań, które pasowały do kryteriów włączenia do analizy oczekiwań i przekonań odnośnie odrzucenia, sposobów interpretacji sytuacji oraz odczuć i emocji, zgłaszanych przez uczestników. W niektórych z tych badań włączenie i wykluczenie społeczne było poddane manipulacji eksperymentalnej. Wszystkie badania miały grupę kontrolną (osoby bez diagnozy BPD) i badawczą (osoby z diagnozą BPD).

Wnioski

Główny wniosek wynikający z metaanalizy był taki, że, jak przewidzieli autorzy, osoby z BPD rzeczywiście miały rozpowszechnioną i nieelastyczną skłonność do oczekiwania odrzucenia w różnych sytuacjach, co prowadzi do wniosku, że oczekiwanie odrzucenia jest jednym z podstawowych cechy zaburzenia osobowości borderline. Biorąc pod uwagę to oczekiwanie, osoby z BPD są przekonane, że zostaną odrzucone, interpretują sytuacje z tej perspektywy, a następnie reagują gniewem, gdy zostaną faktycznie odrzucone. Nie są jednak w stanie przystosować się do sytuacji, w których są faktycznie uwzględniane, utrzymując wciąż wysoki poziom poczucia odrzucania. Autorzy sugerują również, że oczekiwanie odrzucenia, jest wyższe u osób młodszych, a następnie, gdy taki mechanizm zostanie utrwalony, prowadzi on do regulowania emocji poprzez unikanie sytuacji, w których osoby mogłyby zostać odrzucone, tym samym utrwalając zaburzenie w czasie.

Podsumowując, rozumienie kontekstu sytuacyjnego może mieć pozytywny wpływ na leczenie osób z diagnozą zaburzenia osobowości typu borderline, pomagając im zrozumieć i być może kontrolować ich wrażliwość na odrzucenie. Zamiast umieszczać osoby z BPD w kategorii „wszystko albo nic”, zrozumienie tych zniekształconych oczekiwań może pomóc utorować drogę do większego spełnienia w rozumieniu innych ludzi i siebie.

Antoni Głaz

Bibliografia:

Cavicchioli, M., & Maffei, C. (2019). Rejection sensitivity in borderline personality disorder and the cognitive–affective personality system: A meta-analytic review. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment.