Dziwaczne mówienie, myślenie i zachowanie to najbardziej charakterystyczne i najłatwiej zauważalne cechy osobowości schizotypowej.
Poniższy tekst jest próbą zwięzłego omówienia tego zaburzenia, nie wyczerpuje jednak na pewno całego zagadnienia. Na początku opiszę charakterystyczne objawy, odnosząc się do kryteriów diagnostycznych DSM – V, wspomnę też o wyzwaniach terapeutycznych; następnie przejdę do omówienia odmian osobowości schizotypowej, które wyróżnia Theodore Millon; kończąc na krótkim omówieniu związku z innymi zaburzeniami.
Ogólny obraz kliniczny schizotypowego zaburzenia osobowości
Osoby cierpiące na schizotypowe zaburzenie osobowości to ludzie skrajnie introwertyczni, charakteryzuje ich dziwaczne, ekscentryczne zachowanie i / lub wygląd. Izolują się od wszystkich, nawet tych, których od dawna znają, nie odnajdują się w sytuacjach społecznych (może temu towarzyszyć lęk). Mają bardzo ograniczony wachlarz okazywanych emocji i często są one wyrażane w sposób nieadekwatny do sytuacji. Prezentują irracjonalne przekonania, np. wierzą w telepatyczną komunikację lub własne nadprzyrodzone moce. Często gubią wątek, ich mowa może być dziwaczna i niezrozumiała, a uwaga rozproszona. Mogą przeżywać niezwykłe doznania percepcyjne. W warunkach silnego stresu, gdy trudności życiowe narastają, a dotychczasowe sposoby radzenia sobie z nimi okazują się nieskuteczne mogą doświadczać objawów psychotycznych. Podobnie jak w przypadku schizofrenii, objawy, które występują w przypadku osobowości schizotypowej są dzielone na pozytywne (urojenia, omamy, idee odnoszące) oraz negatywne (związane z upośledzeniem relacji interpersonalnych i motywacji). Objawy mogą uzewnętrzniać się także w postaci epizodów dysocjacyjnych – np. depersonalizacji (poczuciu oderwania od siebie, obserwowania swojego ciała lub umysłu z zewnątrz, odczuwania swojej osoby jako zmienionej) oraz epizodów depresyjnych – jeśli osoba w ogóle zachowuje zdolność do odczuwania emocji często tą emocją jest depresja. Zwykle zdolność do doświadczania pozytywnych emocji i wzmocnień jest mocno ograniczona.
Mimo, że schizotypowe zaburzenie osobowości jest stosunkowo łatwe do rozpoznania, ze względu na zaburzone myślenie i nastawienia paranoiczne terapia jest bardzo trudna, a jej powodzenie w dużej mierze zależy od stopnia zaburzeń w myśleniu i wypracowanego na początkowym etapie przymierza terapeutycznego. Dużą trudnością są ograniczenia osób schizotypowych w zakresie uwagi, zniekształcone postrzeganie rzeczywistości oraz ich myśli automatyczne.
Kryteria diagnostyczne DSM-V dla osobowości schizotypowej
Poniżej przytaczam najnowsze kryteria diagnostyczne DSM – V (aby móc postawić diagnozę zaburzenia osobowości schizotypowej, musi współwystępować co najmniej 5 z poniższych kryteriów, diagnozuje się kwestionariuszem SCID-5). Przy niektórych punktach, które mogą wydawać się niejasne zamieszczam moje krótkie objaśnienie.
1. Myśli odnoszące (z wyłączeniem urojeń odnoszących).
Osoba uważa, że wszystkie wydarzenia wokół dotyczą jej w specjalny sposób, jest przekonana, że np. inne osoby akurat w tym momencie rozmawiają o niej lub wszyscy patrzą na nią.
2. Dziwaczne przekonania i myślenie magiczne niezgodne z normami typowymi dla danego kręgu kulturowego (np. bycie przesądnym, wiara w jasnowidzenie, telepatię lub „szósty zmysł”; u dzieci i osób dorastających dziwaczne fantazje i zainteresowania).
3. Nietypowe doświadczenia spostrzeżeniowe, z uwzględnieniem iluzji cielesnych.
Osoba może opowiadać o niezwykłych doświadczeniach, przypominających omamy – jest pewna, że była świadkiem wydarzenia z przyszłości lub widzi co dzieje się w tym momencie w innym miejscu.
4. Dziwaczne myślenie lub używanie dziwacznego języka (np. niejasnego, drobiazgowego, metaforycznego, rozwlekłego, stereotypowego).
Język może być wręcz niezrozumiały dla innych, osoba gubi się w swoich zawiłych teoriach i urwanych myślach.
5. Podejrzliwość i nastawienie paranoidalne.
Osoba zachowuje dużą rezerwę w kontaktach społecznych, podejrzliwie odnosi się do motywacji innych osób, posądza je o nieszczere intencje.
6. Niedostosowany lub zawężony afekt.
Np. związek przekazywanej treści z tonem emocjonalnym wypowiedzi może być luźny lub zupełnie nie występować.
7. Dziwaczne, ekscentryczne lub osobliwe zachowanie albo wygląd.
8. Brak przyjaciół lub osób zaufanych, poza najbliższymi krewnymi
9. Nadmierny lęk społeczny, który nie ulega zmniejszeniu wraz z poznawaniem innych osób i ma związek raczej z obawami paranoidalnymi niż negatywną oceną samego siebie.
Metafora osobowości jako budynku wg Millona, w odniesieniu do osobowości schizotypowej
Millon przedstawia obrazową metaforę osobowości jako budynku. W biurowcu pracownicy wykonują określone zadania, a budynek służy zapewnieniu im warunków pracy. Wszyscy łatwo docierają do celu, nie muszą pokonywać krętych labiryntów czy wychodzić na ulicę, by pokonać jakiś szlak komunikacyjny. W idealnym przypadku wnętrze biurowca i pracownicy funkcjonują harmonijnie jako całość. W przypadku osobowości schizotypowej to funkcjonowanie uniemożliwiają tzw. defekty strukturalne.
Osobowość schizotypowa przypomina budynek, którego projekt charakteryzuje swoista logika, dziwaczna i trudna do przeniknięcia: to co dziwne, staje się normą, a rzeczy normalne stają się dziwne (Millon, s. 464)
Millon zalicza osobowość schizotypową, obok pranoicznej i z pogranicza (borderline), do osobowości z defektami strukturalnymi – elementami, które uniemożliwiają sprawne funkcjonowanie całości. Zaburzenia związane z tymi defektami wyróżniają się odpowiednio – dziwacznością, sztywnością i chwiejnością.
Odmiany osobowości schizotypowej wg Millona
Milon dzieli osobowość schizotypową na dwie odmiany: bezbarwną i bojaźliwą. Według jego modelu ewolucyjnego, osobowość schizoidalna i unikająca jest trudna do odgraniczenia od osobowości schizotypowej, dlatego te rodzaje osobowości tworzą strukturalne podtypy wzorca osobowości schizotypowej.
Osobowość schizotypowa bezbarwna (z cechami osobowości schizoidalnej, depresyjnej* i zależnej)
Osobom tym towarzyszy poczucie obcości, nieistnienia, są (podobnie jak osoby schizoidalne) mało wrażliwe, sprawiają wrażenie ponurych, ospałych i oderwanych od rzeczywistości. Charakteryzują się brakiem więzi ze światem zewnętrznym, niektórzy doświadczają rozdzielenia umysłu od ciała. Mogą przeżywać napady paniki i kryzysy egzystencjalne – doświadczają wtedy poczucia pustki, martwoty, niebytu. Mogą też postrzegać się jako roboty działające bez sensu i celu. Procesy poznawcze są bardzo zagmatwane i wydają się mało wyraźne. Często występują objawy depersonalizacji. Wypowiedzi mają nieadekwatny afekt, mowa jest monotonna i powolna. U niektórych występują też cechy osobowości depresyjnej lub zależnej.
Osoby „bezbarwne” często wychowywały się w rodzinach, gdzie panowała obojętność lub nadmierny formalizm – rodzina stanowi ważny model utrzymującego się później wzorca rezerwy w kontaktach społecznych, braku wrażliwości interpersonalnej oraz dyskomfortu związanego z okazywaniem uczuć czułości i bliskości. Osoby o osobowości schizotypowej „bezbarwnej” nie mają szansy na satysfakcjonujące doświadczenia interpersonalne, ponieważ prawdopodobnie były pomijane przez swoją niezdolność do komunikowania się na poziomie emocji i na poziomie formułowania jasnych myśli. Nie brały udziału w ciekawych doświadczeniach i nie nabyły umiejętności społecznych. Zatrzymały się w rozwoju, pozostając w swoim bezkształtnym, bezbarwnym i pozbawionym emocji świecie. Kontakty interpersonalne dla tych osób z czasem stają się tylko coraz trudniejsze, powstaje więc zamknięte koło – izolacja, deficyty i niedostosowanie społeczne pogłębiają się.
Osobowość schizotypowa bojaźliwa (z cechami osobowości unikającej i negatywistycznej*)
Osoby te są pełne obaw, ostrożne i wycofane społecznie. Jednak w ich przypadku (inaczej niż u „bezbarwnych”) apatia i obojętność pełnią funkcję obronną – tłumienia swojej wrażliwości, uczuć i pragnień. Niektóre, dla zachowania kontroli nad wydarzeniami lub odwrócenia złego losu, odprawiają rytuały i zachowują się zabobonnie. Inne, podobnie jak unikające, kierują się do świata fantazji i kreują swój własny świat, który jest znacznie przyjemniejszy od tego doświadczanego w rzeczywistości. W sytuacjach towarzyskich zachowują przesadny dystans, są pełne obaw, przestraszone i podejrzliwe wobec innych (uczucia te utrzymują się z czasem, mimo rosnącej zażyłości z drugą osobą).
Ich dzieciństwo prawdopodobnie wiązało się z odrzuceniem, lekceważeniem i upokorzeniem, co poskutkowało niską samooceną, brakiem zaufania do innych i poczuciem niekompetencji. Dystans, jaki te osoby zachowują służy do ochrony siebie. W skrajnych przypadkach „bojaźliwi” w ogóle unikają kontaktu z innymi w obawie, że każdy, nawet krótki kontakt może prowadzić do ich negatywnej oceny. Głęboko wierzą w to, że są bezwartościowi i często umniejszają swoją wartość.
Osobowość schizotypowa, a inne zaburzenia i schizofrenia
Wielu badaczy uważa, że osobowość schizotypowa mieści się na kontinuum, na którego krańcu umieszcza się schizofrenię. To kontinuum nazywane jest schizotypią. Osoby schizotypowe mogą doświadczać, podobnie jak osoby ze schizofrenią, objawów pozytywnych i negatywnych. Osobowość schizotypowa ma cechy wspólne z osobowością schizoidalną i unikającą, ale także z paranoiczną i z pogranicza. Należy jednak pamiętać o tym, że wszelkie klasyfikacje mają ograniczenia i są społecznymi konstruktami, a w rzeczywistości poszczególne zaburzenia rzadko występują w „czystej” postaci. Co najważniejsze – za każdą diagnozą stoi człowiek – niepowtarzalny, z odrębną historią i osobistymi doświadczeniami.
*osobowość depresyjna i negatywistyczna zostały wykreślone z listy zaburzeń w aktualnej, piątej wersji DSM
Literatura:
Butcher, J.N., Hooley, J.M., Mineka, S. (2017). Psychologia Zaburzeń. DSM – 5. Sopot: GWP
Millon, T., Davis, R., Millon, C., Escovar, L., Meagher, S. (2005). Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP